kafkas Üniversitesi akademisyen Ekin Aktürk Kökleri Kaz Dağları’na (antik çağda Kaz Dağı olarak bilinen) dayanan bir Anadolu anlatısı olan Sarı Kız efsanesine odaklanmış bir çalışma sunuyor; tek bir hikayenin zaman, mekan ve inanç içinde nasıl hareket ederek Türkiye genelinde kültürel hafızayı şekillendirdiğini gösteriyor.
Çalışma28 Şubat 2025’te Bişkek’te düzenlenen Uluslararası Bilimsel Sempozyum “Epik ve Ulusal Kimlik”te sunulan makale, birbiriyle yakından ilişkili altı farklı değişkenin nasıl anlatıldığını ve yeniden anlatıldığını haritalandırıyor ve toplulukların bunları neden aktarmaya devam ettiğini açıklıyor.
1.726 metre yükseklikteki Kaz Dağı’ndaki Sarı Kız Mezarı tabelası, Sarışın Kız anlatımıyla ilişkilendirilen efsanevi yeri işaret ediyor. (Fotoğraf Armağan Portakal’dan)
Çalışmada ‘efsane’ ne anlama geliyor?
Temel folklor biliminden yararlanan makale, Grimm Kardeşlerin efsaneleri belirli kişiler ve olaylar hakkındaki -doğru veya yanlış- raporlar olarak tanımladığını hatırlatıyor. Max Luthi efsaneyi, duygusal açıdan gerçek olayları ilişkilendirdiğini iddia eden ve nesiller boyunca sözlü olarak aktarılan bir anlatı biçimi olarak çerçeveledi.
Linda Degh efsaneyi üçüncü şahıslara anlatılan ve tarihi bir geçmişte geçen, geleneksel olarak şekillendirilmiş bir hikaye olarak tanımladı; bu gerçek değil ama anlatan ve dinleyenler sanki gerçekmiş gibi davranıyorlar.
Türkiye’de Ziya Gökalp, Pertev Naili Boratav, Ali Berat Alptekin, Saim Sakaoğlu ve Bilge Seyidoğlu gibi araştırmacılar alanın oluşturulmasına yardımcı oldu ve yerel sınıflandırmaların ana hatlarını çizdi.
Türkiye’nin efsaneleri nasıl sınıflandırılıyor?
Makale yaygın olarak kullanılan bir gruplamayı yeniden ifade ediyor: dünyanın sonu ve yaratılışıyla ilgili efsaneler; tarihi efsaneler; belirli doğal yerlerin kökenlerine bağlı efsaneler; doğaüstü kişiler ve varlıklar hakkındaki efsaneler; ve dini efsaneler. Efsanelerin, onları mitlerden ayıran, tanınabilir “bugünün dünyasında” ortaya çıktığını vurguluyor.
Balıkesir Akçay’daki Sarıkız heykeli, Anadolu geleneğinde bilgeliği, rehberliği ve manevi yükselişi simgeleyen kazlarla tasvir edilmiştir. (Fotoğraf balnet.net aracılığıyla)
Bir dağ, bir kız evlat ve yüzyıllarca süren yeniden anlatım
Sarı Kız, manzara ve inancın kesiştiği noktada yer alıyor. İda Dağı’nda geçen efsane, genç bir kadına ve aşk, iftira, fedakarlık ve doğanın gücü temalarına odaklanıyor. Yerel iletim, dağla bağlantılı topluluklar arasında onu canlı tuttu.
Araştırmada Sarı Kız’ın Şii inanışında aziz bir figür olarak sayıldığı ve Yörükler arasındaki anlatıların hikayeyi Ali’ye bağladığı belirtiliyor. Dağı kutsal sayan ve Alevi-Bektaşi geleneğinde ocak, dağ ve ağaç kültlerine dayanan ayinleri sürdüren Tahtacı Türkmenlerinin öneminin devam ettiğini vurguluyor.
Balıkesir Akçay’daki Sarıkız heykeli, Anadolu geleneğinde bilgeliği, rehberliği ve manevi yükselişi simgeleyen kazlarla tasvir edilmiştir. (Fotoğraf Facebook/@gazeteci.journalist aracılığıyla)
Altı çeşit, tek ortak çekirdek
Ayrıntılar değişse de anlatının özü sabit kalıyor. Çarpıcı derecede güzel bir kız çocuğu iftirayla karşı karşıya kalır; Onu öldüremeyen babası onu Kaz Dağı’nın yükseklerinde kazlarla birlikte bırakır. Hayatta kalıyor ve harikalar yaratıyor; zirveyi aydınlatıyor, fırtınayı bahar sakinliğine çeviriyor ya da abdest almak için Edremit Körfezi’nden su çekiyor.
Baba yakınlarda ölür ve yer isimleri ortaya çıkar: Sarıkız Tepesi ve Babatepe.
Diğer çeşitler farklı motifler eklerken aynı kavisi korur. Bir versiyonda tuz çuvallarının altında boğulan bir genç anlatılıyor; bir diğeri, Sarı Kız adını sabitleyen yumurtaların kendisini sarartarak halkın önünde utandırıldığını anlatıyor. Doğrudan anlatım iki anlatımda dikkat çekicidir: “Kazları yağlı, kızları aşık olsun diye Edremit’e lanet ettim” ve “Ak çay!” Bir dere çıkaran bu yer adı Akçay’da yankılandı.
Çalışma aynı zamanda figürü Hristiyan geleneğine ve hatta Afrodit’e bağlayan okumaları da kaydederek İda/Kaz manzarasının uzun süredir katmanlı kutsal anlamlara ev sahipliği yaptığını vurguluyor.
Kaz Dağı Milli Parkı’nın zirvesinden Şahinderesi Kanyonu, Balıkesir, Türkiye. (Wikimedia aracılığıyla fotoğraf)
Coğrafya hafızayı güçlendirir
Hikaye öğelerini Edremit, Güre, Akçay, Sarıkız Tepesi, Babatepe gibi adlandırılmış konumlarla eşleştiren efsane, ahlaki dersleri araziye bağlar.
Makale, Kaz Dağları’nı hem sahne hem de sembol olarak sunuyor: Klasik kaynaklarda bir zamanlar İda olarak adlandırılan ve şimdi Balıkesir ilinde bir dağ sırası olarak adlandırılan, anlatının ve ona eşlik eden ritüel uygulamaların yerel kimliği güçlendirdiği bir yer.
11 Kasım 2025 16:04 GMT+03:00
